Niemand weet hoe onze wereld er over 25 jaar uitziet. Misschien wordt ons werk overgenomen door autonome robots en worden wij daarmee de slaven van de door onszelf gecreëerde technologie. De grote vragen over de toekomst van de mens en zijn verhouding tot technologie werden in ‘Mensen, goden en technologie’ door VPRO Tegenlicht voorgelegd aan twee belangrijke denkers van dit moment: futuroloog Kevin Kelly en historicus Yuval Noah Harari. Wij gaan in dit artikel dieper in op de rol van creativiteit in dit hele verhaal.

Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe artikels in dit magazine? Schrijf je in op onze nieuwsbrief!

First things first: waar gaat de hele discussie over? Kort samengevat vertegenwoordigen Kevin Kelly en Yuval Noah Harari twee kampen: aan de ene kant vind je de ‘techno-pessimisten’ — waaronder Harari — die de nadruk leggen op hoe technologie ons steeds meer de controle doet verliezen over onszelf en het dagelijkse leven. Aan de andere kant stellen ‘techno-optimisten’ zoals Kelly dat technologische vooruitgang altijd gepaard gaat met nieuwe problemen die opgelost kunnen worden met wederom nieuwe technologie.

Uiteraard is het verhaal niet zo zwart-wit en valt er voor beide visies wat te zeggen, zeker wanneer we wat verder inzoomen op de rol van ‘de mens’ in de huidige technologische evolutie. Door biotech, kunstmatige intelligentie en nanotechnologie lijkt het of we alle ingrediënten voor ons eigen scheppingsproces in handen hebben. Net zoals God dat doet in de Bijbel, leren we als mens hoe we leven moeten ontwerpen en creëren, maar hoe gaan we daar mee om? Wat voor ‘mensen’ gaan we dan creëren? Of hoe gaan we onszelf ‘upgraden’ naar een betere versie van onszelf? Wat willen we worden als we onze eigen schepping in de hand hebben?

Dear Tech, meetup © Elisa Hulstaert

Dear Tech, meetup © Elisa Hulstaert

Het tijdperk van het dataïsme

Probeer even mee te denken in het toekomstscenario dat Harari als geschiedkundige projecteert en beschrijft als het tijdperk van ‘dataïsme’. Als je voldoende data hebt over een persoon (denk aan de waarschuwingen die we steeds vaker krijgen over Google en Facebook als supermachten), kan je die persoon beter begrijpen dan de persoon zichzelf begrijpt. Je kan hem manipuleren en beslissingen voor hem nemen. En dan volgt de belangrijke vraag: als Google ons beter kent dan we onszelf kennen, is de zoekmachine daarmee dan ook een orakel geworden? Kijken we vaker naar ‘big data-algoritmen’ als bron van autoriteit? Laten we ons sturen in onze levenskeuzes door wat het internet ons vertelt?

Yuval Noah Harari

Yuval Noah Harari

Onze verhouding met technologie is nooit eenvoudig geweest. Enerzijds voelen we een zekere angst over de mogelijkheden en hoe technologie ons kan overstijgen, anderzijds voelen we ons verloren zonder technologische vooruitgang.

Een van de grootste ‘angsten’ is dat technologie de mens overbodig zal maken.

Dat we onszelf zullen vervangen door robots en artificiële intelligentie. In de steentijd waren we als mens zelf verantwoordelijk voor onze ‘overleving’. We moesten in staat zijn om onszelf van voedsel, onderdak, bescherming en kleding te voorzien. Hoewel we vandaag nog min of meer hetzelfde lichaam hebben, zijn we daar als individu niet meer toe in staat. In de wereld van vandaag ben je gespecialiseerd in één ding, lesgeven bijvoorbeeld, en ben je afhankelijk van een heel netwerk aan mensen om te kunnen overleven. Stel nu even dat dat netwerk verder blijft ontwikkelen en gevoed wordt door big data en artificiële intelligentie en de mens zo uiteindelijk helemaal niet meer nodig is op de jobmarkt om te voorzien in al die zaken? Wat is onze rol dan nog? En hoe gaan we dan op zoek naar zingeving in ons bestaan?

Is gaming onze toekomst?

Harari doet hier een gewaagde uitspraak en deelt een belangrijke rol aan de gamingindustrie toe in de toekomst: “Als mensen niet meer werken, zullen ze steeds meer tijd besteden aan Virtual Reality (VR) gaming en zullen ze in die alternatieve werelden betrokkenheid en betekenis zoeken.” Geen idee wat je je daar bij moet voorstellen? Steven Spielberg verfilmde dit scenario in Ready Player One.

Kevin Kelly

Kevin Kelly

Dat brengt ons meteen bij een andere belangrijke rol die de creatieve industrie nu al kan spelen in deze hele ontwikkeling en discussie.

De filmindustrie, maar zeker ook (VR) games maken het ons makkelijk om verschillende toekomstscenario’s voor te stellen, af te toetsen, te ontdekken en ons te helpen bepalen wat voor mens we nu willen (of moeten) zijn in die toekomst.

Voorbeelden die Harari en Kelly aanhalen waarin er een soort ‘superbrein’ zal zijn of waarin alle mensen geconnecteerd zullen zijn met elkaar én alle beschikbare data, kan je zelfs al beleven in games als Watchdogs en Watchdogs 2 waarbij een centraal systeem iedere persoon aan elk object kan linken. In een wereld waar alles geconnecteerd is, kan je als hoofdpersonage ook de mogelijke downside van dit verhaal ervaren. Ook Horizon Zero Dawn doet ons nadenken over de rol van robots zoals we die nu al kennen en hoe die zich zouden kunnen ontwikkelen tot ‘robot dinosaurussen’ en ons zo in de nabije toekomst naar een erg ver verleden kunnen terug projecteren. Er is voor gaming misschien wel een rol weggelegd om ons heel kritische vragen te doen stellen over onze mogelijke toekomst en het leent zich als medium perfect om ons mogelijke toekomstige realiteiten te doen ontdekken.

Creativiteit en Copernicus: patronen doorbreken

De rol van creativiteit gaat echter verder dan dat, stelt Jochanan Eynikel, businessfilosoof in de denktank van het Belgische ondernemersforum ETION en auteur van Robot aan het Stuur.

Creativiteit en bij uitbreiding ‘verbeelding’ is hetgene wat ons echt mens maakt.

Problemen oplossen en rekenen kunnen bepaalde computers al beter dan we dat zelf kunnen, maar je iets echt ‘nieuw’ voorstellen, iets ‘verbeelden’, iets baanbrekend bedenken is nog steeds iets typisch ‘menselijk’. Eynikel gaat zelfs verder en stelt dat grote vooruitgang in de geschiedenis er altijd is gekomen door patronen te doorbreken. Denk aan Copernicus die het idee doorbrak dat de zon rond de aarde draaide en zo het wereldbeeld van onze planeet als centrum van het heelal hertekende, maar eveneens aan morele, maatschappelijke vooruitgang zoals de afschaffing van de slavernij. Deze grote doorbraken gaan steeds tegen de courante regels en normen in en dat is nu net het omgekeerde van wat artificiële intelligentie (AI) doet: het herkennen van patronen. AI gaat zoeken naar regelmaat en op basis daarvan steeds verder werken, het gaat nooit ineens zichzelf of het hele systeem in vraag stellen. Volgens Eynikel zit daar nu net de taak van de creatieve sector.

"De creatieve sector zal het verschil maken in een wereld die steeds meer programmeerbaar wordt."

Jochanan Eynikel,

businessfilosoof

AI, algoritmes en robots vallen steeds terug op het gekende en kunnen goed kopiëren, maar stellen geen systemen in vraag zoals kunst dat bijvoorbeeld wel doet. Neem nu de omgekeerde urinoir van Marcel Duchamp. Dat werd gezien als complete provocatie net omdat de bestaande patronen van wat als kunst aanzien werd in vraag werd gesteld. Daar zit de rol van creativiteit.

Uiteraard gaat het verder dan die enkelingen die een hele nieuwe kunststroming bepalen. Het gaat evengoed om bijvoorbeeld die reclamespots die blijven plakken. Als je daar even bij stilstaat, zijn dat altijd de items die op een of andere manier weten te verrassen.

Jochanan Eynikel © Elisa Hulstaert

Jochanan Eynikel © Elisa Hulstaert

Ook als je bijvoorbeeld kijkt naar productontwikkeling. Kijk naar Daan Roosegaarde die er in slaagt om het digitale te koppelen aan maatschappelijke vraagstukken, gecombineerd aan creativiteit.

Tot slot heeft de creatieve sector nog één troef die hen een extra belangrijke rol zal geven in een programmeerbare toekomst. Beleving zal belangrijker worden dan ooit: op zoek naar zingeving, verrassingen en unieke verhalen kan je in een creatieve belevingsindustrie een belangrijkere rol spelen dan ooit tevoren.


Dit artikel is onderdeel van een reeks die kadert in de VPRO Tegenlicht-screenings die Dear Tech, naar Antwerpen bracht. Al enkele jaren zijn de documentaires van VPRO Tegenlicht een verademing, een wake-up call, een view-from-above or within, een superkrachtig staaltje journalistiek.

Dear Tech, is een onafhankelijk collectief van digital natives dat werkt rond de impact van technologie op mens en maatschappij. In een aantal meetups toont Dear Tech, telkens een Tegenlicht-aflevering om nadien met het publiek en een expert ter zake in gesprek te gaan en meer grip te krijgen op het onderwerp. Benieuwd naar de volgende screenings? Volg dan Dear Tech, op Facebook.