Ook in de wereld van de architectuur dekt de term duurzaamheid een brede lading. De mogelijkheden lijken onbegrensd. Naast intussen meer ingeburgerde toepassingen zoals zonnepanelen of lage-energiewoningen focussen we hier op alternatieven zoals het hergebruik van materialen of plekken, radicaal andere bouwmaterialen en sociaal-duurzame stedenbouw. Rotor Deconstruction, Toestand, BC Architects & Studies en Endeavour doen dat elk op hun eigen manier.

Rotor Deconstruction

Een mooi voorbeeld van een bureau dat de laatste jaren zijn sporen verdiende door radicaal anders om te gaan met bouwmaterialen is het Brusselse Rotor Deconstruction. Telkens wanneer een gebouw wordt gesloopt, recupereert Rotor DC de nog bruikbare elementen. Na een eventuele restauratie verkoopt ze ze via haar site. Voor dat pionierswerk bekroonde Flanders DC het team vorig jaar met een Henry van de Velde Company Award en een Ecodesign Award by OVAM.

Daardoor kreeg Rotor DC ook in Vlaanderen meer erkenning, waardoor ze recent de opdracht kregen om het stadhuis van Antwerpen te helpen ontmantelen. Alle elementen die in het gerenoveerde stadhuis geen plaats meer kunnen krijgen, zoals spots, vloertegels, antieke kasten of zelfs de glazen deur met de Antwerpse handjes, worden door Rotor DC zorgvuldig afgebroken en nadien te koop aangeboden. Dankzij de samenwerking worden de bouwmaterialen en decoratieve items van dit grote erfgoedproject hergebruikt. Bovendien kan iedereen hierdoor een stukje van het Antwerpse stadhuis in huis halen.

Toestand

Een tweede mooi, maar tegelijk radicaal anders voorbeeld van hergebruik is Toestand vzw. Dat collectief palmt sinds 2012 leegstaande ruimtes in, en geeft ze via een socioculturele werking terug aan de buurt. Een goed voorbeeld is Allée du Kaai, een 10.000 vierkante meter grote ruimte tussen het Brusselse kanaal en Thurn & Taxis waar Toestand – tot de aanleg van het park in 2018 – de leegstaande gebouwen en open ruimte inpalmt. Door er via de aanleg van een skatepark, cinemazaal of sportruimtes nieuwe activiteiten te organiseren heractiveert het de plekken. Voor de vzw is leegstand dus een opportuniteit. Want enkel zo kan ze haar werking toegankelijk maken voor een zeer breed publiek. Al blijft leegstand voor het team in de eerste instantie een probleem, en mag het voor hen absoluut geen business worden. 

BC Architects & Studies: van Afrika naar België

Ook de ploeg van BC Architects & Studies ontwikkelde een heel nieuwe kijk op architectuur. Het was een opdracht in Afrika, die ze nog tijdens hun studies aan het Brusselse Sint-Lukas kregen, die hun blik voorgoed veranderde. “Aangezien het budget voor de bouw van de bibliotheek in Burundi erg laag was, wilden we ervoor zorgen dat de middelen zouden terugvloeien naar de lokale gemeenschap. Als je weet dat een zak cement ongeveer overeenkomt met een maandloon, dan was het voor ons logisch om dat te vermijden en te proberen met lokale materialen zoals aarde te werken. 

Zo maakten we alle ongebakken leemstenen stuk voor stuk met lokale aarde. Dat was erg arbeidsintensief, maar tegelijk zorgde het ervoor dat de families een inkomen hadden. Voor de fundamenten gebruikten we natuursteen uit de omgeving en voor de dakstructuur kapten we enkele eucalyptusbomen op de site. De dakpannen en vloertegels zijn gemaakt in een kleibakkerij vijf kilometer verderop, en voor de gigantische hangmat gebruikten we vezels van de sisalplant. Ook architecturaal pasten we ons ontwerp aan de omgeving en het klimaat aan. Al besteedden we natuurlijk ook aandacht aan de esthetiek en de proporties, zodat het geheel een vernaculaire, maar hedendaagse uitstraling heeft”, vertelt Ken De Cooman.

Library of Muyinga, DC Architects & Studies

Library of Muyinga, DC Architects & Studies

Intussen introduceerde BC Architects & Studies deze nieuwe manier van natuurlijk bouwen in België. “Recent construeerden we in het atelier van kunstenaar Pascale Marthine Tayou een volume in kalkhennep. Dat materiaal werkt niet alleen isolerend, maar is ook CO2-negatief. Daarnaast realiseerden we samen met de architecten van De Gouden Liniaal het eerste publieke aardegebouw in de Benelux. Zo bouwden we in het Limburgse Negenoord Park een uitkijktoren uit een mengeling van de verschillende soorten grond uit de Maasvallei die we vonden op de site. Die grondmengeling stampten we vervolgens laagje per laagje aan in een betonbekisting. Daardoor zie je niet alleen de materialiteit van het gebouw beter, maar schrijft het zich qua kleur ook volledig in zijn omgeving in.”

Wil je op de hoogte gehouden worden van nieuwe artikels in dit magazine? Schrijf je in op onze nieuwsbrief!

Uitkijktoren in Negenoord Park

Uitkijktoren in Negenoord Park, De Gouden Liniaal Architecten (geadviseerd door BC Studies) als eerste publieke aardegebouw in de Benelux © Filip Dujardin

Uitkijktoren in Negenoord Park van Endeavour

Het team bouwt verder expertise op die ze delen met collega-architecten en aannemers. “Net zoals in Afrika functioneren we niet alleen als architect, maar bouwen we ook zelf. Dat is in België ongebruikelijk, omdat iedereen zijn domein en dus zijn verantwoordelijkheid wil afbakenen. Terwijl in Afrika alles veel collectiever gebeurt: je zit samen in de problemen, en probeert er samen uit te komen. Dat maakt innovatie mogelijk”, vertelt De Cooman.

“Zo willen we met onze natuurlijke bouwmethode een duurzaam alternatief bieden voor cement. Want we zijn niet tegen cement, maar wel tegen het onnodige gebruik ervan, aangezien de CO2-uitstoot gigantisch is. Het probleem is dat cement en benzine te goedkoop zijn in verhouding tot hun ecologische kost voor onze natuur en maatschappij. Onze bouwmethode is bij aanvang duurder, maar aangezien ze volledig circulair is en alle materialen opnieuw kunnen worden gebruikt, is ze dat op lange termijn niet.”

Endeavour: streven naar geluk

Duurzaam bouwen betekent niet alleen materiaal-technisch innoveren, maar ook onze manier van wonen aanpassen aan de voortdurend veranderde wereld. Daar maakte het Antwerpse studiebureau Endeavour haar specialiteit van. “De vormgeving van een stad gebeurt nog steeds erg top down. Terwijl de buurtbewoners hun wijk meestal het beste kennen. Daarom willen we de dialoog stimuleren, om vanuit lokale kennis en gedeelde waarden samen een slim plan voor een sociaal-duurzame stad te maken. Een stad moet niet alleen klimaatbestendig zijn, maar evengoed veerkrachtig als het gaat over samenleven, welzijn of werken. We zien dat er meer en meer tools opduiken voor ontwerpers om ecologisch duurzame steden te ontwerpen, maar wij ontwikkelden aanvullend tools om onze steden sociaal duurzaam te maken”, vertelt Maarten Desmet. “Als een lokale overheid ons inschakelt om een toekomstplan voor een wijk uit te werken, dan organiseren we vaak workshops rond thema’s als mobiliteit, werk of samenleven. Zo proberen we de bezorgdheden in kaart te brengen. Uit dat proces ontstaat een strategie die de uiteindelijke vormgeving door het architecten-, stedenbouw- of planningsbureau of stadsplanningsbureau waarmee we samenwerken mee bepaalt. Zo geven we soms richtlijnen over hoe een buurt kan worden aangelegd zodat de mensen zich er veiliger voelen, of wat er moet gebeuren in de strijd tegen gentrificatie.”

Endeavour

Workshop door Endeavour over de slachthuissite op Den Dam in Antwerpen

Een van de meest opvallende projecten van Endeavour was de actie om met een aantal burgers de voormalige politietoren op de Antwerpse Oudaan te kopen. “Dankzij zijn centrale ligging is die toren cruciaal voor de toekomst van de stad. Daarom wilden we niet dat hij zomaar in de handen van een projectontwikkelaar zou vallen. In onze campagne gingen we na wat er echt nodig is voor die buurt, want klassieke ontwikkeling volstaat niet meer. Niet louter het financiële mag doorwegen, en we moeten onze gebouwen beter benutten. Zo verzamelden we een hele gemeenschap rond de toren die het gebouw met diverse initiatieven nieuw leven zou inblazen. Uiteindelijk moesten we de duimen leggen voor een hoger bod van een ontwikkelaar, maar de stad heeft ons wel gevraagd om samen met AG Vespa rond de tafel te zitten”, vertelt Desmet. Dit project werd vorig jaar ook genomineerd voor een Henry van de Velde Award.

We kopen samen den Oudaan, Endeavour

We kopen samen den Oudaan, Endeavour

“Bovendien starten we in een voormalig administratief centrum in Brussel-Noord binnenkort een soortgelijk project op. In plaats van enkele grote huurders kiezen we voor een meer veerkrachtig systeem van veel kleine, meer diverse huurders. Zo is de huur beter gegarandeerd voor de eigenaar, en is het project interessanter voor de buurt.”

Endeavour

Workshop door Endeavour aan de hand van een instrument voor stad Antwerpen om samen te werken rond veiligheid

“In mijn doctoraat kwam ik tot de conclusie dat dat komt omdat de beslissingen top down worden genomen. Een kant-en-klare oplossing is er niet, aangezien de context veel bepaalt. Daarom is het proces, waarbij samen aan een waardenkader wordt gebouwd, telkens erg belangrijk. Daarvoor ontwikkelden we de afgelopen drie jaar een aantal instrumenten, die we afhankelijk van het project apart of samen inzetten. Zo proberen we het menselijke aspect vorm te geven, want daarvoor zijn tot nu toe niet veel tools voorhanden. Terwijl sociale duurzaamheid volgens ons net een cruciaal aspect is om tot een betere levenskwaliteit te komen. Aangezien dit iedereen aangaat, maken we onze bevindingen binnenkort openbaar op een online platform, zodat iedereen er mee aan de slag kan.”